IBRAHIMA na ISYAKA

                                     Abou  na  Karim

wakosoma yi hadisi ya

IBRAHIMA  na  ISYAKA

Wantru wakokiya zi ngawo za mindru zawo wakati wa dunga yi ndziya ha huheya harimwa mlima mrututu wukawo wuheya harimwa yi horizon.  Baba avingi wu moro na li sembeya.  Wu mwana avingi zi nkuni.  Waka wa lishi wantru wa hazi wawo wu nyuma.  Kawaka wa lazimu wa dungana na muntru ha huheya mlimaju.

Kawalaguwa hanguvu.  Wakati wusangedzeha na li juwa lisala swafi.  Mwisoni wu mwana kashindra astahamili amudzisa bahe:  “Baba?”

“Naen, mwana wangu.”

“Rina zi nkuni na wu moro, basi la havi li gondzi la hu woha ha hu towa yi fidiya?”

Baba arenge muda mwengi kabuli ya humdjibu:  “Mungu atsotowa li gondzi la yi fidiya, mwana wangu.”  Baba asikitiha kabisa abuzu aruwazi.

Isiyaka akobuza ha hu mwangaliya bahe kakila wakati na waye amayizi huka amba vwa ntrongo kayisi fetre.  Aka na hadhwabu na fikira nyengi.  Ha humstahi bahe aruwazi.

Hu waswili yawo, Ibrahima amwambiya wu mwana:  “Wunu de mlima Mungu atsahuwa, Mwana.  Vwa mawe kiyasi ya hu midza li bako la hutowa sadaka.”

Isiyaka ahensi zi nkuni monsi aandrisa hu wundra li bako la hu woha li gondzi ha hu towa yi fidiya ju la Mungu, amurengeya bahe ya mawe malibwavu, kakotsaha bahe angiya yela mana aka mtrumuhu kabisa. Akojuwa yi namna ya hu fanya li bako mana  kayaka de yi viyaji ya handra wa fanyawo ntrongo zini.  Ka renga wakati mwengi ha hu fanya li bako.  Wa triya zinkuni, waka tayari ya hu woha li gondzi ha hu towa yi fidiya.

Isiyaka amwangaliya bahe.  “Baba, li bako la yi Fidiya la tayari, li gondzi la de havi?”

Yini yika de yi suku ya handra Isiyaka awona wu sikitifu harimwa wuso wa bahe wakati akowana ha huziya ya matsozi yakomushuka.  Ibrahima atsengeleya ju la wu mwana wahe.  A mwangiha mihono midziro hari mwa ya mayega yahe.  Matsozi yandrisa humshuka ata yamlodzo yi zi ndrevu ndjewu.

“Bangu?

“Mungu asitsaha wuni towe fidiya ju lahe, mwana wangu”  Ibrahima  kakoshindra a towa ata ya makalima.  Li ji lahe kalakolawa.

“Bangu!  Mana ntrini?”  Yi nkorome ya Isiyaka yika yi haya. Yi roho yahe yika yi trawa.  Harimwa muda mshashi kako hedza mpumu.

“Ha wu shahidi huka amba nitsomutuen Mungu harimwa zi ntrongo piya aniamurishawo yi lazimu nihutowe fifdiya, mwana wangu.”

Rohoni ha Ibrahima akojuwa huka Mungu akanandziya ya humvitsa.  Ibrahima akomwamini Mungu vwamoja na yi roho yahe piya mana akomuvendza kabisa.

Nayika Mungu asitsaha Ibrahima atowe wu mwana wahe fidiya yaanni humtowa roho abuze amuvudze mawuri fidiya ya shinyama sha wohwa, atsoyifanya lahukana yini ntrongo ndziro kabisa yi fanawo na hutowa yi roho.

Mungu wu vendza wu tuenvu na Ibrahima kakofikiri hu yendra kinyume na Mungu a yenshiwo, akojuwa huka amba Mungu waye wa kweli, waye wa dayima, bila kaparo buza.  Mungu aka arongowa huka yi damu ya Ibrahima kayina hu hasibiliha na zi kabila piya za duniyani zi tso neyenmesheha hasibabu ya yi mizi yahe. Aka na waminifu huka Mungu atso tsimidza yi miyandi yahe lahukana Mungu mtukufu atsomuregeza wu mwana wahe duniya bayisha ayisa afu.

Vuka vumujiliya fikira suku yile. Akojuwa huka Mungu mtukufu kavendze fidiya mawuri de yini. Wakati wantru wakotowa wu wana wawo roho ha sibabu ya Mungu wantrambo.  Mungu kasifanya ntrongo dewuyo-wuyo? Mungu waye mutwaharifu hari mwa tabiya.  Kana hu fanya zi tabiya za wu wantru wakoenbudu ya masanamwe.  Yilazimu yike amba ana fikira zangina. Ibrahima amwamini wu Mungu yikawo de akomujuwa kabisa.  Haheju Mungu waye azidi Mungu.  Mungu de mwandzaniwahe; de wu mwaminifu wahe, mwandzani wa mahaba wahe.

Isiyaka akensi bavuni mwa li bwe karibu na vahano akojo tolwa fidiya.  Ibrahima atsengeleya ha hu kensi bavuni hahe.  Harimwa muda mwengi wakens vale,kawakolaguwa,mawuri wakomulindra Mungu avelehe li gondzi la hutowa yi fidiya.  Isiyaka aka amenyeha yi roho ha fikira. Kaka na mtrumshe; kaka na mwana bila mjuhu.  Namna ntrini de zi nishani za duniyani piya zitso barikishihawo hasibabu ya yi damu ya Ibrahima nayika kavwasi mwana?  Awu kawaka wayelewa wu mwana Mungu aka atowa yi miyandi huka atso tsonga zi nishani zi barikishihe?  Mayesha yahe ya lazimu yakadze kifu.  Yisilazimu yike amba Mungu aka na fikira zangina. 

Isiyaka amwangaliya bahe yi namna asikitihawo, amwangiha yi mihono harimwa ya mayega.  Arongowa “Bangu.  Narifanye zizo Mungu atsahawo.  Nifunga wuni hedze wuju mwa zinkuni.  Mungu atsohuva zinguvu yile wutsimidze yi ntrongo a hwamurisha.”

Baba a renge yi ngwe amufungu wu mwana amuhedza wuju mwa zinkuni.  Be akofanya mpolempole.  Amubaya wu mwana wahe ya matso ha hu mwangiha wu muhono wa potro, a nyongowa li sembeya kali ha wu muhono wa kumi.  Yi mizi ya muhono wahe yika yi limbiha.  Hari mwa muda mshashi wu muhono wahe wuka wu ziya, ka wakoshuka bila hu heya...

Wu vahano yikawo de waka, vuka mawuri vungiya mwendje, vushuku na mpevo wakati wule.   Mwili wa Isiyaka na wa Ibrahima yika mawuri yifu majandze, wakati wuwo vu lawa ji mbinguni:  ‘Ibrahima! Ibrahima!  Wusimuwe wu mwana waho!  Avasa tsikubali huka wawe wumuriya Mungu, mana kwaniziliya ata wu mwana wumoja waho!’ 1

Ibrahima alishi li sembeya ha hu ranga mabavuni.  Hahu muvira bahe Isiyaka awono gondzi la sama hari mwa ntrandri.

“Ngaliya hule, Bangu!  Mungu atowa yi fidiya!”  A shemeledza ha li ji lahe piya ha hurongowa.  “Mungu atowa li gondzi, mwana wangu!” arongowa Ibrahima ha huliya na hutseha.

Wu wayili wa namuwa li gondzi vahano laka lasama walifungu, wa lihedza wuju mwa zi nkuni na wawo wako muswifu Mungu na hu mutukuza.

                        

“Hadisi yini ndzuzuri!” Karim a rongowa. “Wawe wu juwa hutowa hadisi swafi, Abou!  Be vwa wana ntrongo wa shashi tsawayelewa.  Mana ntrini Mungu mtukufu amtsongesa Ibrahima aka karibu na hutowa wu mwana wahe yi roho wakati wuwo amuziye.  Kusona huka amba kayisina mana?”

“Nayika muntru asangaliya tu yi hadisi atsojuwa arongowe halilo,” Abou adjibu.  “Be yi hadisi yini yisitsaha yi rongowe ntrongo nyengi.  Ha hwangaliya Ibrahima humtowa fidiya wu mwana wahe Isiyaka, yi hadisi kamili ya Muhuyizi de yi rongolawo.”

“Namna ntrini de wu rongowawo halilo?” Karim adzisa.

“Ibrahima aka ambilwa: ‘Renga wu mwana wu moja waho Isiyaka yikawo de wu muvendzawo’. 2  Ya Makalima matukufu ya rambiya: ‘Mana Mungu avendze wu limengu, ata atowa wu mwana wu moja wahe, amuveleha ile pare kula muntru amuaminiwo asangamiye, be ake na wu hayati mukamilifu kawuna mupaka’.” 3

“Wu yelewa Karim, yi hufa ya Insa yiyo tsi ntrongo yikawo yi hidjiri tu namna yiyo, Baba aka ayitayarisha nyangu hale.  Baba a towa wu mwana wahe mana waye wu vendza wu binadamu na hu tsaha a wuhuyi. Swahaba lakoyiriwa Yahaya a rongowa yi namna yini: ‘Hari mwa ya mahaba yani, tsi huka amba wasi wu muvendza Mungu, be Mungu wu rivendza, aveleha na wu mwana wahe aje ake de mubadala wa ya madhambi yatru’.” 4

Abou a yendreleya ha hwaledza: “Ha mayeledzewo zayidi Isiyaka aka adzalwa ha yi namna yahe wekewahe. Insa aka adzalwa ha yi Roho Ndzitwaharifu ya Mungu.  Wu wayili waka wa dzalwa ha miyandi Mungu aka atowa. Isiyaka akondro tolwa fidiya ha hu wohwa ha moro.  Fidiya ya hu wohwa yiyo fidiya ya madhambi. Nahana ya makalima ya Yahaya mbayishizi wakati amuwona Insa akomujiliya, a rongowa:  ‘Tsilo sadaka la Mungu liliyo mufano moja na wu mwana gondzi atolwawo sadaka.  Waye de atowawo ya madhambi ya li duniya.’  5

Yini fikira yangina. Mungu a huyi wu mwana wa Ibrahima na yi mawuti.  Be Insa waye a yendre ata afu.  Be wakati atsimidza yi ntrongo aka avelehwa nayo, aka atolwa hari mwa li kaburi yikawo de aka a dzihwa ha hu heya mpevoni.  Mawuri de halilo Isiyaka aka avinga yi zinkuni wakati akondrotolwa fidiya, de yi namna Insa aka avinga wu mswalaba wa mwiri wakati akondro tolwa fidiya.

“Wuyelewa avasani yi ntrongo yakotswaha yi rongolwa harimwa yi hadisi ya Isiyaka?”  Abou amudzisa.

“Nisfikiri huka amba tsi yelewa” Karim a rongowa. “Mungu ako ranyesa huka aka na mpango wa hu fanya ntrongo yangina wakati wu jawo.”

“Ewa,de halilo.  Ibrahima amuvingi Isiyaka hari mwa mulima wa mawe yikawo Mungu aka amwamurisha ha hu towa fidiya wu mwana wahe, na ju la yi shitrendrwa shini Mungu aka a rongowa huka, ‘Vwa suku nitso tsahuwa mulima wa mawe wangina yikawo nitsotowa fidiya wu mwana wangu hasibabu de ya madhambi ya wu binadamu, mana wami wu vendza wu binadamu, nisi tsaha wa regeye hanguju.”

Karim aka na furaha kabisa.  “Yini habari ndzuzuri kabisa! Tsaparo yelewa yi hadisi ya Ibrahima na Isiyaka namna yini.”

Vwa nyengi, Abou a rongowa:  “Li gondzi kalaka gondzi tu be gondzi mtrubaba.  Wakati Mungu amumba Moussa li sharutu la yi fidiya, a mwambiya huka li gondzi layi fidiya li lazimu like gondzi mtrubaba, like na nguvu, like dzuzuri.  Ntrongo yini yako murongowa de Insa yiliyo amba waye de wu muntru yikawo amba kaka na madhambi bila kaka na mtrumshe.”

“Yi fidiya ya hu wohwa ntrini swafi?”  Karim akotsaha ajuwe.

Yini yika fidiya ya dhambi.  Muntru yikawo akotsaha a towe fidiya hasibabu de ya madhambi yahe aka a farudhuwa avinge gondzi ayendrenalo ha wu imamu.  Akwangiha wu muhono wahe hari mwa yi shitswa sha li gondzi ha hu rongowa, ‘Li gondzi lini lisifa badala ya wami ha huliva ya madhambi yangu’. Yi ntrongo yini yako fanyishiha mara miya na miya  na miya kakila suku.”

“Yisilazimu riyifanye tsena?”  Karim adzisa.

“Karina hu fanya tsena ntrongo yini. Insa aka de yi fidiya ya mwiso. Wakati insa atolwa fidiya, yi fidiya ya zinyama yi kadza kifu. Ya Makalima matukufu ya rongowa,  ‘Manayika yilazimu huka rike na Imamu mtukufu, kaka na madhambi bila roho mbovu, atukuziwa na Mungu. Kako tsaha ntrongo mawuri de ya ma Imamu ya saliya, hutowa fidiya kakila suku ha sibabu de ya madhambi yahe vwa moja na wu wantru wahe; afanya ntrongo yini mara moja basi be yi tosho wu wakati adjitowa fidiya ha sibabu ya wu binadamu’.” 6

“Ha zizo, Insa arenge ya madhambi ya wu wantru piya yile wanadamu wasike na madhambi?”

“Anha, kayakoma,” Abou ayeledza.  “Wusi nahana muntru aka a towa li gondzi fidiya ha huli badili naya madhambi yahe?  Ntrongo de wuyo wuyo na Insa.  Muntru akubali yi fidiya Insa ayitowa hasibabu ya waye, wuwo atso swamihilwa ya madhambi yahe.

Yahaya azirongowa namna zinzi:  ‘Nayika risendra harimwa wu wewu, mawuri de halilo amba waye a hari mwa wu wewu, rike na nkonyo ndzima, na yi damu ya Insa wu mwana wahe yi woso ya madhambi yatru piya. Nayika risirongowa huka karisina madhambi, vavo risidjihada de wasi, na zi kweli kazisi hatruju. Nayika ritsaha mswamaha wa ya madhambi yatru, waye mwemwa wa kweli wa hu riswamihi ya madhambi yatru piya na hu ribandzusa na zi tabiya za pewu.  Nayika ri rongowa karaparo fanya dhambi, vavo risi mufanya munafiki, na ya makalima yahe kayasi na wasi.’7

‘ Be wu wantru yikawo de wa mukubali, wa amini na li dzina lahe, a wava wu shindzi wa huja wa rendrehe wana wa Mungu…’ 8

“Ha zizo, Namna ntrini de nitso tsahawo mswamaha wa ya madhambi yangu?”

“Yi lazimu wu mwambiye Mungu mana asiyenshi, wutsojuwa wu hadisi na waye halilo wu tsahawo na kakila wakati wu tsahawo mawuri de halilo ri hadisio wasi na wasi.  Lisha ni hwaledze yi namna wa lazimu wu fanye.

‘Mungu wu yenshiwo, nisi hutukuza mawuri de Mungu wa kweli ayenshiwo, anivendzawo ha kweli ata wu towa wu mwana waho aje afe mubadala wangu.  Tsi kubali yi fidiya Insa ayitowa ha sibabu de ya madhambi yangu. Tsi kubali huka amba wami muenswifu.  Marahaba Insa yivo wakubali wafa badala ya wami.

Marahaba yivo wani swamihi ya madhambi yangu wani fanya murahafu, hahu rumiya yi damu yaho.  Tsi hukubali wuke de muhuyizi wangu.  Makalima yaho ya rongowa huka wu nimba wu shindzi wa huja nike mwana waho wakati nitso hukubaliwo na huamini li dzina laho.Tsi amini li dzina laho.  Amen’.”        

                            

1Genèse 21:11-12;  2Genèse  22:2;   3Yuhani 3:16;  41 Yuhani  4:10;  5Yuhani 1:29;  6Mahebraniya  7:26-27;  71 Yuhani 1:7-10;  8Yuhani 1:12.

Yini mukinishiha Muntru huka na wu vwamoja na Mungu?

Yini mukinishiha Muntru huka na wu vwamoja na Mungu?

Karim a lala hari mwa koho la mnadzi karibu na yi bahari ha hwangaliya ya mayingu wakati li juwa la kotswa.  A djifikiriya huka yi lazimu yike amba vwa Mungu a wumba wu wanadamu.  Be a vahano mbali na waye kasina wu vwamoja na wu mwanadamu.  Hali vani waye wu hafiliha na yi shumbe shahe?  Karim ako fikiri zi taembu akanazo hari mwa li dago lahe vwa moja na mtrumshe wahe na taembu nyengi za mayesha na wandzani. Karim ahimi mpolempole.  Mwandzani wahe Abou kaka na taembu yitsokawo yontsi hari mwa ya mayesha yahe, Abou arongowa huka amba waye wu mujuwa Mungu.  Yiyo mukinishiha mwanadamu hu jiliyana na Mungu?  Karimu arongowa atsoyendra ha mwandzani wahe Abou ha hu tsaha mayeledzeyo ya patana na Mungu.

A mupara Abou wu nyuma mwa li dago lahe akwaniha nkarafu.  “Karibu Karim.”  Abou amurongodza mwandzni wahe ha mahaba.  “Wuja wakojoniwona awu wuna ntrongo zihutaembishawo?”  Abou amayizi huka amba Karim ana taembu.  “Ritso juwa ringiye dagoni rinwe maji?”  Wangiya ndrani wa kensi.

“Nisi fikiri ntrongo za patana na Mungu zi suku zini,” Karim arongowa.  “Tsi amini huka amba vwa Mungu, be hangu ju ya mawuri kasina shuhuli na wami.  Tsifanya zi ntrongo piya ha hu tsaha anivulishiye, wami wu swali, wu funga yi tsumu, wu towa zaka, tsamini zi malayika, tsamini yi mitrume, tsamini huka amba vwa suku wantru watso hukumulwa na yi hukuma de niyi riyawo swafi.  Ntrongo ntrini de yi tso hidjiriwo baenda rafa?  Wusi fikiri huka amba muntru atso shindra a fanye ntrongo ndzuzuri ata amujividze Mungu?  Kakila wakati wawe wu rongowa amba wuna wu vwamoja wa Mungu.  Naledza yi namuna wawe wu mujuwawo Mungu.”  Abou na Karim wano ya maji kabula ya hu hadissi.

“Tsi mayizi huka amba wuna masuala mengi ya patana na Mungu.  Yani yaka de ya masuala naka nayo kabula namujuwa Mungu,” Abou arongowa.

“Namna ntrini de wa jiliyana na Mungu?”  Karim kaka ayelewa.

“Mawuri de halilo wawe na wami ri jiliyanawo,” Abou  arongowa.  “Ni tsojuwa ni hadissi na Mungu mawuri de halilo ni hadissiwo na wawe?  Wami wu muvulishiya nahu mustahiki mana waye de aniwumba, be waye de Bangu tsena de wu mwandzani wangu.  Waye wu juwa zi ntrongo zangu piya, tsi juwa huka amba waye wuni vendza.  Wami wu muvendza wajawu mana aniswaminhi ya madhambi yangu piya abuzu ani kubali nike mwana wahe.”

“Namna ntrini de wu rongowawo ntrongo zizo?  Kayina hukiri muntru huka na wu vwamoja mawuri de wunu na Mungu mlibwavu,” Karim arongowa.

“Yi ntrono ya Tsonga risike na wu vwamoja na Mungu de ya madhambi yatru,” Abou arongowa.

“Tsi juwa.  Tsi fanya djitihadi huka amba nisifanye dhambi.  Wami wu fanya zi ntrongo naenmurishiwa piya.  Djeli tsika

Na wu shindzi natso fanya yi hedja, be tsisina fedha.  Be nayika Mungu animbamayesha mengi, nahika mtrumuhu tsitso fanya madhambi mengi,” Karim arongowa.

“Basi nayika kwapara wa yenshi manha mengi, wu tsojuwa wufe ha hupuha na gari mfano wa hadissi na wawe wa mwanamutsa?”  Abou amdzisa Karim.

Karim adisi ya mayega na waye aka na hamu ata muntru akoshindra amujuwa.  “Mkini shiha Mungu ani triye moroni.  Tsi mayizi huka amba wami mwanadamu tsina hu shindra na fanya ntrongo ndzuzuri ata zani nunuliya yi mpevo.”

Abou aruwazi hari mwa muda mshashi, “Karim, nambiya.  Wusi fikiri ntruni djeli vuka ndziya huka amba ya madhambi yaho piya, zintrambo, wu levi wu zindzi wu widzi na kakila ntrongo ya pewu yikawo de wayi fanya  rangu waka mwana ata hu para yi lewo, ya koswamihilwa mawuri muntru akoyiwa mpesa aja aswamihilwa yi deni. Watso jiviwa?”

Karim amrumbuliya Abou ya matso, “Hakika natsojiviwa swafi.”

“Nisi hwambiya lewo huka amba ntrongo zini mkinishiha.  Yini de yi ntrongo Insa ayifanya.  Aja ha huliva ya madeni ya madhambi yatru yile rike wantru wa raharifu.  Insa aka azidi Mtrume, Karim.”

Abou ayendreleya na hwaledza.  “Fikiri zizo zi hadissi za rongowa vwa moja na zizo li duniya lijuwawo ju lahe:  Kavwasi muntru wangina yikawo amba waye atsoshindra ave wu mwanadamu wu hakikifu wa wuhuyizi.  Ya makalima ya Mungu ya rongowa:  Wu kombozi kawusi ha muntru wangina, hari mwa yi shivandre shansi wanadamu kawavolwa dzina la muntru wangina aliyo amba ritsojuwa rikombolwa ha heju.” 1. 

“Karina humfanisa Insa na mtrume mwemwa a lawa ha Mungu.  Insa avelehwa na Mungu mana Mungu waye wu ri vendza, Asitsaha riregeye haheju.  Ya makalima ya Mungu ya rongowa:  Mana Mungu avendze wu limengu kabisa ata atowa wu Mwana wu moja wahe, amouveleha yile pare kakila muntru atso mwaminiwo asife be ake na wu hayati mukamilifu kawuna mupaka.2

“Insa waye de wu Mwana wa Mungu.”3

Yi mitrume piya ya vira waka wanadamu mawuri de wawe na wami.  Insa akojuwa piya zi ntrongo zaka hari mwa zi roho za wu wanadamu.4  Kavwasi muntru akolaguwa mawuri de waye.  Waye de arirongoleyawo ha Mungu.5

“Insa aka aritahadharishidza huka amba kakila muntru a manawo ha wupanga, atsowulawa ha wupanga.6  Insa arongowa:  Musilishe kiswa na mbovu muntru amufanyiliani.  Nayika muntru a hureme pi hari mwa li savu la kumi, buza a hureme na la Potro.7  Insa aembiya ya maswahaba yahe:  Namuvendze maandwiyi yanyu, na mumiliye Mungu wawo wamutresawoni.8  Ju la ya mayesha yahe risona huka amba Insa aka de wu mufano mwemwa.  Insa aka de wu muntru, kaparo fanya dhambi.9 

Insa afanya midjuza nyengi. Insa azihira wantru waka wawade abuwa na ya matso ya wantru kawakowona. Akoyira wu wanadamu waje haheju.10  Insa aka na masitaha ju la wantruwashe na waye asomesa huka muntru ake na mtrumshe wumoja tu.11 Wantru waka na wushindzi wa dunge zintrongo zahe awu walishe, kaparo rema muntru nguvu adunge yi misomo yahe.12  Insa kasirambiya rifanye ntrongo ndzuzuri tu be waye wu buzudza zi roho zatru yile pare rivendze hu fanye ntrongo ndzuzuri.”

Karim aka aruwazi ha hufikiri ya makalma yani.”  Ntrongo zini wa rongowa, Abou, zini sayidiya tsi muyelewa Insa.  Vwa tafawuti bayina yahe na yi mitrume ya saliya.  Be wami huyelewa zini piya kazisini sayidiya nike karibu na Mungu.”

“Nayika wuyelewa huka amba Insa muntru ntrini, vavo wakaribu na Mungu, kana waminifu.  Wurongowa kuna  kushindri wa yenshi mawuri de Mungu.  Kavwasi ata muntru atsoshindrawo.

“Ya makalima ya Mungu ya rongowa:  Mana zi livwa za madhambi de yi hufa, be yi neema ya djaenliwa na Mungu, de wu hayati kawuna mupaka, ha wu vwamoja watru na Insa Kiristi.13

“Yika yi ri lazimu rife, be Insa arenge ya madhambi yatru.  Alivi ya madhambi yatru ha hutowa yi roho yahe fidiya, afu hari mwa wu mwiri wampawa hasibabu yatru.  Ahukumulwa hari mwa wu mwiri wampawa hahasibabu de ya madhambi yatru, yile pare ri swamihilwa.  Arenge zi ntrambo zatru, wuzindzi watru, zi ntsemo zatru, zi tabiya za pewu piya rakanizo, naya madhambi piya rakanayo na waye arenge zi hukuma zatru zaka za hensiwa na Mungu.  Na yika ri kubali mswamanha wa ya madhambi yatru, yi damu ya Insa yikawo de ya triha hari mwa wu mwiri wampawa yi tso ri raharisidza yi rive na mayesha ya nyumeni.”

“Namna ntrini de nitso kubaliwo?”  Karim adzisa.

Abou ayendreleya ha hu mwaledza, “Yi hulazimu wu tsahe mswamanha wa ya madhambi yaho ju la Mungu.  Hu tsaha mswamanha, yiyo de wawe hu kubali amba wawe muenswifu tsena wu lazimu wu hu kumulwa, be wusi tsaha mswamanha.”

“Wakati ntrini de a tso niswamihiwo, baenda ya mwezi awu mezi mili awu wakati mwengi?”  Karim adzisa.

“Wakati watsaha mswamanha, a tsohuswamihi.  Na wu wakati wamukubali ake de Munhuyizi waho, wutsorendreha mwana wa Mungu,”  Abou arongowa.

“Ntrongo zini ndzuzuri kabisa.  Namna ntrini denitsojuwawo amba anikubali?”  Karim adzisa.

“Ya makalima ya Mungu ya rongowa:  Piya wawo Babangu animbawo, watsonijiliya, na wuwo anijiliyawo, wami tsina humulatsa.”14

“Ntrongo ntrini de yi tso nihidjiriyawo nahifanya tsena dhambi?”  Karim akoriya.

“Narangaliye zi kweli, Karim.  Shetwani ka tso vendza wamudunga Insa.  Wutsoka hari mwa nkondro ndribwavu, be wusiriye awu walemewa.  Insa atsoka vwamoja na wawe mana wushindzi wahe wu ri va piya zi ntrongo za ri lazimu ile pare ri ke na wuhayati na maendreleyo ya dungawo zi ntrongo za Mungu, ha wasi humujuwa, waye monyewe wurihira ha wutukufu wahe na wu wema wahe.15

“Baendhwu za wakati yi roho yiyo wu vendza yi regeye hari mwa zitabiya za hale na baendhwu ya wandzani waho watso fikiri huka amba wawe wu rendreha kafiri.  Wutso juwa wu tezwa sheri na hu bubulwa, awu wu tolwa ata dagoni hanyu, be ntrongo zini zi muhidjiriya ata Insa wajawu.  Arongowa, “Mutsoyengewa na wu wanadamu piya ha sibabu ya wam, be muntru atsostahamiliwo ata mupakaju, wuwo atsohuyiwa.”16  Ya makalima ya Mungu ya rongowa: Ya matso yatru nayareme ha Insa aliyo  amba waye de li koho la wu waminifu watru, amoesa waye de Monyewe hu kamilisha…”17

“Nitso djikiya hali yangina wakati nitso rendrehawo muntru wa Insa?”  Karim asitsaha ajuwe.

“Wu vwamoja waho na Mungu kawusina muhimu na yi namna wudji kiyawo.  Wu vwamoja waho na waye yiyo kweli ya lawa hari mwa ya makalima ya Mungu.  Wakati wamukubali, wutso rendreha mwana wahe.  Basi wawo wamukubali, wamuamini na li dzina lahe, Awava wushindzi wahu fanyishiha wana wa Mungu, na wu muntru amwamini wu mwana atsoka na mayesha kayana mupaka.18

“ Wusi fikiri huka amba nitso shindra nike muntru wa Insa?”  Karim adzisa ha kweli.

“Yi lazimu wu lishe zi tabiya za hale piya, Abou amwambiya Karim.”

“Nayika wu tsaha mswamanha vavo yi lazimu wu renge enzima huka amba wutso buzudza mayendreleyo.  Wu lishe ya madhambi ya hale.  Insa alazimu ake de wu dhwamana wa ya mayesha yaho.  Atso husayidiya na huka vwa moja na wawe dayima.  Ha husoma ya Makalima ya Mungu na hu swali wutso para wu shindzi wu liyo ju lahe na wawe wutso trendra wuje wuke murumishi wahe.  Wakati yikawo Wusi trendra ha enkili mawuri de Insa, li duniya na zi tabiya za duniyani kazina huka na mana tsena hahoju.”

“Yi lazimu ni swali viyaji ngavi hari mwa suku?”  Karim adzisa.

“Wutso juwa wu hadissi na Mungu kakila wakati wu tsahawo, be nisihwambiya tsena huka yi lazimu wu hensi  wakati wa husoma ya makalima ya Mungu nahu mumiya kakila suku, wakati muzuri de yi asubwihi vale wahima mana kuna huka na wulemevu,”  Abou amwaledza.

“Ntrongo ntrini de ya lazimu ni yi swaliye?”  Karim adzisa.

“Wakati wuliyo na taembu awu wusi tsaha wu renge enzima ya ntrongo, mwambiye Mungu  a hu sayidiye.  Wakati wu somawo ya makalima ya Mungu, Mungu atso huvenuliya zi kweli, wakati wuwo wu mwambiye Mungu a hu sayidiye wu rumiye zi kweli zini hari mwa ya mayesha yaho.  Wu tsoja hangu kakila suku yile ri some ya makalima ya Mungu ruwayili ri tso wonana na wanyawe wasaliya wamuvendzawo Insa.  Awu wu sona jeje, Karim?  Ha yivo ra laguwa zi ntrongo zini, wusi fikiri wuje wuke muntru wa Insa?”

“Kayina huka nyangu awu jeje?”  Karim arongowa.

“Ewa, wuna haki.  Kayina huka nyangu, ha zizo yi lazimu wu fikiri fetre kabula ya hu renga enzima ya humdunga Insa.  Kayisi lazimu wamudunga ata wahi para ndziyani wamutrawa, awu wusona jeje?”

Abou atsehe na ya matso yahe yakovaga wakati arongowa,  “Zini muhimu na tsena zina mana, Karim.  Kavwasi ntrongo ndzuzuri mawuri muntru huka na wu vwa moja na Mungu yikawo de ariwumba.  Kavwasi ntrongo muhimu mawuri de wu hakikifu wa wuhuyizi waho.” 

Karim aruwazi hari mwa muda mwengi na waye arongowa,  “Abou ha hu rongowa zi kweli, tsina hu shindra na homa, yi lazimu ya madhambi yangu ya hufiriliwa yile nimujuwe Mungu yi namna wumujuwawo.  Yi lazimu ni fanye ntrini?”

“Rongowa yi dunwan yini:  Mwalangu Mungu, tsi kubali huka amba wami muenswifu, yisini lazimu ni hukumulwa be ni simiya wuni swamihi ya madhambi yangu.  Tsamini huka amba Insa afu hari mwa wu mwiri wampawa ha sibabu de ya madambi yangu.  Insa karibu wuje wu renge ya mayesha yangu wu yandrese, wuke de mufawume wangu.  Tsikubali huka amba yi damu yaho yi woso ya madhambi yangu.  Tsi huva ya mayesha yangu, nimba yi roho ndzitwaharifu yaho yile ni yenshi vwa moja na wawe dayima.  Amen.”

                         

1Mavingizi risala 4:12; 2Yuhani 3:16; 3Yuhani 10:36; 4Mivenuliyo 2:23; 5Yuhani 2:1; 6Matiyo 26:52; 7Matiyo 5:38,39;  8Matiyo 5:44; 9Yuhani 8:46, 1Monye 2:22 ;10Matiyo 11:28-30; 11Matiyo 19: 5,6; 12Lukasi 10:10,11; 13Maromu 6:23; 14Yuhani 6:37;  15 2Monye 1:3;  16 Markusi 13:13;  17Mahebraniya 12:12 ; 18Yuhani 1:12-14, Yuhani 3:36.

Comoros

Yi dalili ya Mtrume Yunusa

        Yi dalili ya Mtrume Yunusa

“Namna ntrini de wujuwawo huka Insa aka avelehwa na Mungu?”  Karim amudzisa Abou wakati waka wakentsi ntsandzaleju mwa yi bahari ha hwangaliya marikabu yakovira.  Abou atsehe.  “Lini mawuri de li suala laka la dzisiwa na ya madhwamana wa dini wakati wa Insa.  Waka wamudzisa dalili.”

“Dalili ya ntrongo ntrini?”  Karim akotsaha ajuwe.  “Kawaka wa amini huka Insa aka avelehwa na Mungu, hazizo wakotsaha awanyese dalili,” Abou adjibu.  “Insa aka awanyesa dalili?”

“Insa kaparo tsaha a venuliya wantru huka aka muntru ntrini.  Ya madhwamana wa dini waka wasomo ya makalima be ya matso yawo yaka yabaliha huka kawako shindra wa wona zi dalili.  Yiyo de yi mana Insa aka awambiya huka waka na yi dalili ya mtrume Yunusa:  “Duniya bovu la lewo lini kalina waminifu, lilo lisitsaha dalili ya midjuza, be kalitsoona ata anlama nehika tsi de yile ya mtrume Yunusa.  Mana mawuri de yi namna Yunusa aka mimbani mwa yi fi harimwa muda wa suku ntraru, mawuku na yi mitsana, basi de yi namna wu Mwana wa Mwanadamu atsokawo wa jawu moni mwa yi shivandre shantsi harimwa muda wa suku ntraru, mawuku na yi mitsana.  Wakati wantru watso hukumulwawo, wu wantru wa shi Niniva watsohima wamushitaki wanyu wantru wa li duniya la lewo lini, mana wawo wa yendre toba wakati wakiya ya maidhwa ya Yunusa.  Be vavo vwa ntrongo ndribwavu raha na Yunusa’.”1

“Fi ndribwavu yika yimuli mtrume Yunusa?”  Karim aka ashanga.  “Anha,” Abou amwaledza.  “Yunusa aka arulihwa na yi fi mana Mungu aka amurumu na hazi harimwa yi ntsi ya Niniva wakati wantru waka kinyume na Mungu, be akoriya hwendra.  Ha zizo Yunusa aka apashiya djahazi ha hwendra vahano kinyume na hule Mungu aka amuruma.  Vushuku mpevo ndziro na vuwa ata li djahazi kalakoshindra la yendra, Yunusa awambiya wu wantru waka djahazini huka amba asimutrawa Mungu.  Wantru waka djahazini wamupiliya baharini wakati wule yi mpevo yi ziya.  Mungu amurisha fi ndribwavu yendre yamurulihe Yunusa.  Yunusa aka wumoni mwa yi  fi muda wa suku ntraru na mawuku mararu.”2   Yunusa alawa nkeme wu moni mwa yi fi na hutsaha mswamanha ju la Mungu yivo yikawo amba kaka amuvulishiya.  Wakati Mungu awona huka amba Yunusa atsaha mswamanha amurisha yi fi yi muravihe.  Yi lazimu wu some yi hadisi kamili harimwa yi shiyo sha Yunusa shiliyo harimwa ya makalima ya Mungu yakawo de yi Taoureta na yi Injili  yaani de yi Bible.

“Hadisi yini ndzuzuri kabisa!  Ha zizo Yunusa aka moni mwa yi fi suku ntraru mawuri de halilo Insa aka moni mwa li kaburi suku ntraru.”  Abou adisi yi shitswa ha hu rongowa:  “Ewa.  Vwa dalili na anlama nyengi mawuri de zini harimwa ya makalima ya Mungu”.

“Nambiya ni zi juwe.”

“Nitso laguwa de yi mbuzi tu lewo,”  Abou  arongowa.

“Mbuzi mawuri mwana wa gondzi?”  Karim adzisa.

“Ewa, harimwa ya makalima yi mbuzi yi rumilwa na Mungu wakati mwengi mawuri dalili.  Wakati yahaya mbayishizi amuona Insa akomujiliya arongowa:  “Tsilo Sadaka la  Mungu,Waye de atowawo ya madhambi ya li duniya.”3  Harimwa wakati wangina Yahaya aka amuwono Insa ahimi mpevoni mawuri de yi mbuzi yaka yatolwa fidiya na  Mungu na zi malayika zakoyimba madjimbo ya swifa ha ji dribwavu:  ‘Wu mwana gondzi aka atsindzwa ha hutolwa sadaka, waye astahiki hu para wu shindzi, wu tadjiri, hikima, nguvu, hishima, wu tukufu, na swifa!’”4  Wantru wa Israila waka warumwa harimwa yi ntsi ya Misri manha 400 kabula ya Mungu hu mwiyira Musa aje awatowe harimwa wu rumwa.  Mungu aka awambiya wu wantru wa Israila wa tsindze mbuzi yikawo amba kayaka na wuwade awu anlama ya pewu.  Kakila dago lako vinga mbuzi yahi para yi suku ya kumi ya wu mwezi wa handra.  Wako renga suku ntraru za huangaliya zimbuzi yile wake na shahidi huka amba kazaka na wuwade awu anlama za pewu.

“Yi mbuzi kayakolazimu yaka ndzuwade awu yaka na anlama ya pewu mana yini yika dalili awu mfano wa Insa yikawo amba kaka na dhambi litsokawo lontsi.  Monye yikawo mrumishi wa Insa arongowa yi namna yini: ‘Basi ha yi damu ndzuzuri yahe, Kiristi, aliyo mawuri mwana gondzi wa sadaka alingana, tsena kasima kosa litsokawo lontsi.  Madza aka  atsahulwa rangu hale, kabula ya li duniya hu wumbwa, be  aja avenulwa harimwa wu wakati wa mwiso wunu ha humufayidishani.”5 

Yahipara yi suku ya kumi na ne wakotsindza yi mbuzi,wa korenga yi damu wa vaha harimwazi nyango za yi milongo.  Yi damu yakoziya yi malayika yakovinga yi mawuti ha hungiya dagoni wukuwule ha hujo towa roho wu mwana mtrubaba wahandra harimwa yi ntsi ya Misri.  Ha zizo yi mbuzi yakowoha ndzima ndzima yibuzu yiliwa yile yibaki wumoni mwa lidago kamili.

“Baanda Insa afa, madjeshi ya yendre, yalo vundza yi mindru ya muntru wa handra wule aka a remwa mizumari vwamoja na Insa, wa vundzu na ya wu muntru wavili.  Basi  wakati wawaswili ha Insa ata wawona amba madza afu, kawavundza yi mindru yahe.6 

Wuku wule Insa aka adzalwa vuka watsunga magondzi wako lisa ya magondzi yawo bavuni mwa wu muji. 

 Mkinishiha yike amba watsunga wakolisa ya magondzi yaka ya lazimu yaje ya rumilwa yi suku ya kumi ya wu mwezi ha hutowa yi fidiya.  Mkinishiha  tsena yike ambavuka watsunga mwendze wakotsunga ya magondzi yawo.  Mkinishiha yike amba wakotsunga ya magondzi yaka yakojo tolwa zi fidiya yi suku ya kumi na ne.

Mkinishiha huka wani waka de watsunga waka wajiliwa na zi malayika ha hurongowa ya makalima yani:

 “Musiriye, mana risimujidzani habari ndjema ya furaha ndribwavu yitsojiliyawo piya wumati.  Wuku walewo, harimwa wu muji wa Daudu, mudzaliwa muntru wa humkombowani, ne de Kiristi, Rabi!7 

Maha thalathini na miraru ya vira, yisuku ya kumi, wakati insa aja Urusalemu yi suku ya mwiso yahe akosherehi yi tarehi yika de yi suku ya kumi yaw u mwezi, ya magondzi yaka yavitswa harimwa mlongo wangina, mlongo wunu wakoyiriwa mlongo wa magondzi.  Na yayo yaka ya fanya suku ntraru wu moni mwa yi nyumba ya humuenbudu Mungu.  Insa a yendre Urusalemu adjitowa fidiya aengaliwa nayika atsoka mtwaharifu wa hutolwa fidiya mfano wa li gondzi la yi sherehi.  Insa aka mtwaharifu mana wakati Bilatusa Gouverneur wa Romu amuhukumu Insa, arenge magi awoso yi mihono yahe ha hurongowa:  “Tsisi dhwamana wa yi damu ya muntru muraharifu wunu.”8  Li Gondzi laka latolwa ni Mungu la hukumulwa baanda ya suku ntraru na wulo kalaparihwana na kosa.

“Rango 9 heure ata hupara 3 heure wantru wa dini wakotsindza ya magondzi harimwa yi nyumba ya hutowa zi fidiya.  Na ya hipara 3 heure akolawa mwendze arongowa:  ‘Iyisa’.  Yi asubwihi yile saya shendra Insa aka de li Gondza la yi sadaka, awulawa ha huja ake de yi fidiya yatru.  Aka asusuliya harimwa wu mwiri wampawa ata hupara yi saya kumi na nsano.  Wakati wule arongowa na mihono yabuha ha hutriya wu binadamu biya, arongowa: ‘ Zi tsimidziha’.  Wakati yi roho ya Insa ya lawa yi rido yikawo de yaka ya rungiwa wumono mwa yi tample yi rumbuha na hu pasuha yi shuku monsi.”

“Rido de yivi?” Karim adzisa.

“Rido yaka harimwa yi nyumba ndzitwaharifu yaka ya shushwa ha hu balidza wu vahano yikawo amba de wu fundi mlibwavu wa dini de akojuwa angiya viyaji moja harimwa mwanha, ha humuvingiya Mungu yi damu ya shinyama yah u towa fidiya ha hutsaha mswamanha way a madhambi.  Wakati Insa afa yi rido yile yi randruha hwandrisa wuju ata wunsini.  Kayisi tsena muhimu wasi hutowa fidiya ya zinyama ha hutsaha mswamanha mana Insa ayisa aritsashiya mswamanha ha hutra yi damu yahe.  Rangu yi suku yini kakila muntru ana wushindzi na yi nafasi ya humujiliya Mungu ha hutsaha mswamanha wa ya madhambi yahe.”

“Nitsojuwa nimujiliye Mungu?”  Karim adzisa.  “Ewa, mawuri de halilo wantru wa Israila waka Misri wako triya yi fidiya hawoju, de yi namna yahu lazimu wu mutriye Insa harimwa yi roho yaho, wukubali yi fidiya ayitowa, mvosheleye marahaba yivo afa ha sibabu de wawe wu buze wumukubali ake de Muhuyizi waho,”  Abou amwaledza Karim.

Mukaribishe rohoni haho hahu rongowa makalima yani:  “Insa, tsi kubali huka amba wami muenswifu.  Nisi humiya wuni swamihi ya madhambi yangu.  Tsi juwa huka amba wufu mbadala wangu na yi damu yaho yi woso ya madhambi yangu.  Insa, tsi hukubali wuke de Muhuyizi wangu.  Renga ya mayesha yangu wuke de mufawume wangu.”  Matsozi de yakomushuka Karim wakati amukaribisha Insa rohoni hahe.  “Wusi fikiri huka Insa anikubali?”  Karim adzisa.

“Ewa, harimwa ya makalima yahe Arongowa:  “Basi wawo wamukubali, wamuamini na li dzina lahe, a wava wushindzi wa huja wake wana wa Mungu”9.

“Yini habari ndzuzuri kabisa.”  Ya matso ya Karim yakowala mawuri nuru.  Hali wutso  juwa wu nambiya tsena za patana na Mungu?”

“Ewa, lisha nihulaguliye mpavi wu muji wa Baitilham yikawo de wu muji Insa a dzaliwa,”  Abou arongowa.  “Manha 700 kabula Insa hu dzalwa mtrume Mikah, aka arongowa ntrongo zini:  ‘Wanyu wa Baitilham, Eph’rathah, yikawo kamwasitahi muke vwamoja na wu wantru wa Yahudiya, hanyu ju vutso lawa muntru yikawo de wu dhwamana wa yi bani Israila, na yi irihami yahe yashi hale.”10

“Mana ntrini yikawo amba de Baitilham?”  Karim adzisa.

“Yini trongo yikawo Mungu aka ayitayarisha nyangu hale.  Yi mana ya Baitilham yiyo dago la li dipe. Insa  a rongowa huka:  ‘Wami de li dipe li  enshiwo na wulo lilawa mpevoni.  Muntru a tso lawo li dipe lini a tso enshi daima; na li dipe yikawo ni tso toleyawo li duniya ha hu enshi lini de wu mwili wangu.’”11

“Ya makalima ya mwiso yani ya madziro hanguju,” Karim a rongowa.  “Mana ntrini Insa arongowa huka li dipe a lazimu ave li duniya hahu para ya mayesha de wu mwili wahe?”

“Na ri regeye wunyuma rangaliye ntrongo zangina.  Mungu aka aenmurisha wu wantru wa Israila wafanye.

Harimwa yi ntsi ya Misri Mungu aka amurisha wu wantru wa Israila wale dipe kalaka trulwa lalive vwa moja na mani ya miri yaka mahali.”

“Mana ntrini le dipe kalaka lasimu like na lalive?”  Karim Adsiza.

“Mana lalive yiyo mufano wa ntrambo.  Mungu awatowa harimwa ya madhambi yaka Msri mana aka amumba Ibrahima miyandi huka atsobarikisha li duniya.  Lidipe lika na mani ya pewu na ya mani yani yafanisiwa na zi taambu waka nazo wakati waka warumwa harimwa yi ntsi ya Msri.  Vwa ntrongo ndzuzuri tsiyani.  Rango yi suku yiyo wawo wu triya madipe mararo harimwa mkoba mtitri wakati wa sherehiwo.  Hawoju zini mufano wa Ibrahima, Isiyaka na Yaankubu.Wawo wufikiri huka amba wasimula de Isyaka mana wu Muhuyisi atso lawa harimwa yi irhami ya Isyaka.” 

“Yi mana ya li dipe lawuhari ntrini?”  Karim adzisa.

“Insa ariva li djawabu,” Abou arongowa.  Wakati wa wu muliyo wa wu nahanizi wa Mutupiyo wapara, Insa  akentsi vwa moja na ya Mavingi Risala yahe, wasila. Insa awambiya:  “Tsivendze swafi nile wunahanizi wa Mutupiyo wuwo vwamoja na wanyu kabula ya wami hu wondesheha… “Arenge li dipe, na baanda amuhimidiya Mungu, alidukuwa, awavalo, tsena awambiya:  “Wunu de wu mwili wangu wuliyo amba wusitolwa sadaka ha sibabu ya wanyu.  Namufanye yi ntrongo yini ha wanyu huninahana.”’?

“Hazizo wusi tsaha wu nambiye huka amba li dipe la wu hari lini lakomulaguwa de Insa?”

“Ewa.  Mawuri de yi shikombe waka wanwa yi suku ya wu nahanizi.  Baanda wayisa hula, Insa arenge shikombe, afanya de wuyo wuyo, awambiya tsena: “Yi shikombe shini, wunu de wu mukataba muviya Mungu avawo wu wanadamu, mukataba wuliyo amba wudhibitishiha ha yi trongo ya yi damu yangu yondro trihawo ha sibabu ya wanyu.’”.13

“Tsi yelewa fetre avasani,” Karim arongowa.  “Mungu aka afanya wanhandi wa damu na Ibrahim ha hubarikisha yi duniya.  Aka armumba Ibrahim wanhandi huka amba atsotowa ya mayesha yahe fidiya ha sibabu de wu binadamu.  Hazizo wakati Insa atowa yi damu yahe, Mungu atsimidza yi miyandi yahe. Yi damu ya Insa yiyo de wu vwamoja muviya watru na Mungu.”

“Ewa avasa ritso juwa rilaguwe na Mungu ayina wakati ritsahwo ri hadissi nawaye mana yindziya ya huja ha Mungu yiyo yi buha nawuyo ya ntrahafu.  Ya makalima ya rongowa namna zini:  “Wunu de mukataba nitsowufanyawo na wawo baanda ya zi suku zile, wami Mwalawa de nirongowawo.  Nitso triya yi shariya shangu moni mwa zi roho zawo, nitso zangiha hari mwa zi fikira zawo.”  Aengedza tsena: “Madhambi yawo na ya makosa, tsitsoyanahana tsena.”  Na vahano vukawo muswamaha wa trongo zizo, tsi mpaka tsena sadaka la huzima madhambi.  Basi wananyangu, rina nafasi ya hungiya wu vahano vuraharifu raha na vutwaharifu ha yi damu ya sadaka ya Insa.  Aribuliya zi ndziya mpiya zi vingawo wu hayati wu virawo hari mwa li suru la shushwa, yaani yi viri de hari mwa wu mwili wahe…14 

                  

1Matiyo 12:39-41; 2Jonas 1:17; 3Yuhani 1:29; 4Yuhani 19:32-33; 51 Monye 1:19-20; 6Mivenuliyo 5:12; 7Lukasi 2: 9-16; 8Mtiyo 27:11-24; 9Yuhani 1:12; Yuhani 1:19; 10Michée 5:2; 11Yuhani 6:35;48;51; 12Lukasi 22:14-16,19; 13Lukasi 22:0; 14Mahebraniya 10:16-20